“Vergiffenis schenken is soms heel moeilijk. We moeten het toch proberen, daar groeien we van,” zegt Internationaal topchoreograaf en regisseur Sidi Larbi Cherkaoui naar aanleiding van zijn nieuwe voorstelling ‘Pluto’.
We zitten in een kantoor van Ballet Vlaanderen met zicht op de verlichte ramen van de appartementen die het Antwerpse Kattendijkdok omringen. Aan de andere kant van de stad, in Kunstencentrum deSingel, gaat binnenkort de nieuwe voorstelling ‘Pluto’ van Sidi Larbi Cherkaoui in première. Pluto is het vervolg op een stuk dat hij zeven jaar geleden maakte: ‘TeZukA’, een multimediale voorstelling en hulde aan manga-icoon Osamu Tezuka. Daarin was de centrale figuur Astro Boy. In 2015 bewerkte Larbi vervolgens de manga ‘Pluto’, een ‘reboot’ van Tezuka’s ‘The Greatest Robot on Earth’ door tekenaar Naoki Urasawa en co-auteur Takashi Nagasaki. Het werd een theaterstuk dat verder borduurt op dat van Astro Boy en dat zich afspeelt in een nabije toekomst waar mensen en robots sciencefiction-gewijs samenleven.
“Dat ik dit soort verdriet heel vroeg heb gekend, heeft me voorbereid op wat komt in een leven en hoe er mee om te gaan.”
Voor Pluto doet Larbi reeds heel zijn leven research. Larbi beschouwt Japanse manga al van jongsaf als een bijzonder boeiende kunstvorm en inspiratie. “Maar er over vertellen is niet zo eenvoudig,” zegt hij bedachtzaam, “want manga spit diep in mens en samenleving.: Pluto is een verhaal over een robot en detective die moorden onderzoekt op mensen en robots, maar gaat in wezen over de omgang met verandering en verlies. En, veel belangrijker nog, over de kracht van vergeving.” Voor Larbi is dat een belangrijk gegeven. “Ik verloor mijn vader toen ik 19 was. Dat was enerzijds traumatiserend, triest en confronterend want ik had een moeilijke relatie met hem. Maar hem verliezen voelde ook bevrijdend. Ik had eigenlijk op een bepaalde manier geluk dat ik dit soort van verdriet heel vroeg heb gekend, want het heeft me voorbereid op wat komt in een leven en hoe er mee om te gaan. Manga en verhalen als Pluto hebben me geholpen om dat soort van gebeurtenissen te plaatsen.”
“In Pluto spelen er bijvoorbeeld drie vaderfiguren mee die elk op hun manier een verlies verwerken. De ene wordt haatdragend, de andere wordt onverschillig, de derde is inspirerend, want hij plaatst zijn verlies door te investeren in mensen en robots die nog in zijn leven aanwezig zijn. Dat stuk van het verhaal gaat dus eigenlijk over hoe je kan omgaan met verlies, over vader-zoon relaties en de manipulaties daarin. Het gaat over de projectie van je vader op jou. Van wat je vader van je wilt, en bij uitbreiding van wat je ouders verwachten. Eigenlijk gaat het over de spanning tussen wie je bent en wat mensen van je verwachten.”
“We slagen er niet in om te denken vanuit de identiteit van een ander.”
Larbi legt uit dat we allemaal vat hebben op elkaar. En dat iedereen diep vanbinnen wel eens voelt hoe we elkaar tegenhouden omdat we onze verwachtingen op elkaar projecteren. Als de andere niet aan de verwachting voldoet raakt de verbinding verstoord en dat kwetst ons. “Dat gevoel vind ik ook terug in het verhaal van Pluto,” vertelt Larbi. “Zo is er ook de verhaallijn van Astro Boy zijn maker, zijn vader, die Astro Boy had gecreëerd om zo zijn verloren echte zoon te vervangen. En die vervanging verliep niet hoe hij het had verwacht, want Astro Boy lijkt niet op zijn zoon. Dat is zo’n teleurstelling dat hij hem verkoopt. Astro Boy moet met dat trauma leren omgaan en omdat hij niet weet hoe, houdt die gebeurtenis zijn ontwikkeling tegen.”
“Dat is heel confronterend en toepasbaar op heel wat gezinnen. Zeker bij ons in het westen gebeurt het vaak dat wanneer kinderen niet voldoen aan de verwachtingen van hun familie, omdat ze homo zijn of een verkeerde beroeps- of partnerkeuze maken, ze verworpen worden, daardoor beginnen twijfelen aan zichzelf en blokkeren. We slagen er niet in om te denken vanuit de identiteit van een ander. We denken vanuit onszelf en projecteren die verwachtingen op een ander. Dat kan traumatische gevolgen hebben.”
Larbi heeft het gevoel dat er in de Westerse cultuur veel van dat soort trauma’s worden doorgegeven en dat ouders daarom hun kinderen willen blijven scheppen naar oude, overgeërfde waardepatroon waar ze zelf, soms tegen wil en dank, aan vasthouden. Larbi heeft daar zijn twijfels bij. Hij vertelt dat men in Japan, het land van de Manga en de plek waar zijn stuk Pluto gemaakt werd, helemaal anders omgaat met verbinding. “In Japan bestaan er heel interessante rituelen,” vertelt hij. “Op bepaalde plekken worden tempels om de zoveel jaar afgebroken om de nieuwe generatie de kans te geven om er zelf een te bouwen. Japanners begrijpen dat een nieuwe generatie hun leven niet mag opbouwen door alles wat bereikt en aangereikt wordt door de voorouders, maar dat ze ruimte nodig heeft om zelf iets op te ontwikkelen van nul. Dat is volgens mij gezond. Als je dat kan doen, dan heb je een voller leven. Dus een belangrijke vraag voor ons allemaal is: waarin bots ik tegen projecties van anderen en hoe ga ik daar mee om?”
“Wanneer je kan vergeven, kunnen trauma’s herstellen, dan kan je jezelf zijn.”
Larbi legt uit dat hij uit Manga leerde dat vergeving belangrijk is om trauma’s te verwerken en los te laten. We hebben de neiging om in wraakacties te vervallen als we ons gekwetst voelen of wanneer we niet onszelf kunnen zijn. Manga leert dat we beter de intellectuele oefening kunnen maken om alle emoties die bij trauma’s komen kijken ergens te plaatsen om te genezen en het trauma achter te laten. Want wanneer ouders hun kinderen vergeven omdat ze dingen anders willen dan zijzelf, zijn ze beiden vrij. En wanneer kinderen hun ouders vergeven omwille van een afwijkend waardepatroon dan dat van henzelf, dan zijn ze ook vrij. Dat kan je ook toepassen op (ex-)partners, mensen met een andere afkomst of mensen die gewoon anders zijn dan jij.
“Wanneer je kan vergeven, kunnen trauma’s herstellen, dan kan je jezelf zijn, dan kan je de ander zichzelf laten zijn en dan kan iedereen groeien,” zegt Larbi. ‘Wanneer een persoon, jong of oud, zijn eigen waardepatroon zelf kan ontwikkelen en volgen, dan kunnen we allemaal leven volgens onze eigen identiteit. En natuurlijk kan je waardepatroon net hetzelfde zijn als dat van iemand anders, maar je moet het zelf opbouwen, zodat je achter die waarden staat. Anders kan je er niet in geloven.”
Larbi komt hierbij nog even terug op het verlies van zijn vader, dat hij uiteindelijk zonder rancune plaatste en verwerkte. “Daardoor voelde ik me op jonge leeftijd bevrijd. Ik heb toen alles vanuit mezelf heel autodidactisch geleerd en opgebouwd: regisseren, acteren, dansen, zang… ik kreeg niets in de schoot geworpen, er waren geen verwachtingen en daar ben ik dankbaar voor. Dat was moeilijk toen ik jong was maar nu is het aangenaam om te voelen dat alles op mijn eigen steunpilaren en op mijn eigen waarden- en normenpatroon rust. Het is gezond voor mijzelf en voor mijn omgeving om op die manier mijn dromen waar te maken. Want om mezelf gelukkig te maken moet ik niets afnemen van anderen. Ik moet niemand beïnvloeden of kapot maken. Ik moet me ook nergens schuldig over voelen. Ik kan functioneren in mijn eigen opgebouwde universum en daar voldoening in vinden.”
“Waar is ons gevoel voor mensenrechten? Dat is een basiswaarde van onze samenleving.”
“Tot dat gevoel van eigenwaarde komen veel mensen en niet,” legt Larbi uit. Dat is volgens hem vandaag een probleem. “Er zijn zeer veel dingen waar mensen niet meer in geloven. Ze geloven niet meer in hun eigen waarden en worden stuurloos. Zelfs op politiek vlak sta je soms versteld van de vreemde manier waarop bepaalde waarden losgelaten worden. Neem nu het vluchtelingenbeleid. Dat wordt door zeer veel mensen geaccepteerd. Waar is ons gevoel voor mensenrechten? Dat is een basiswaarde van onze samenleving. Daar is heel het politiek systeem op gefundeerd. We moeten ons daar wel aan houden, want anders heerst er anarchie.”
Voor Larbi is dat een zorgelijke situatie, hij vraagt zich af hoe we die kunnen doorbreken. “In het Westen hebben we tendensen, er wordt gereageerd op wat is, ook in de politiek. Maar er is nooit een moment dat er wordt gezegd: het is goed geweest voor ons, het waardesysteem is aan herziening toe, we gaan alles eens herdenken en we creëren ruimte voor iets anders. Ik zie dan ook zeer weinig mensen die werkelijk in de volgende generatie investeren, die een nieuw, gedegen waardepatroon willen laten groeien. Ik vermoed dat dit niet gebeurt vanuit een verlangen om de dingen vast te houden en uit angst voor het nieuwe. Maar daardoor verkrampt de samenleving en brokkelt het waardepatroon af, zelfs wanneer het op mensenrechten aankomt. Pluto is in dit opzicht ook een heel politiek, maatschappelijk stuk dat ons inzicht geeft in hoe we samenleven. Het verhaal gaat over robots, maar het had evengoed over vluchtelingen kunnen gaan of over homo’s, vrouwenrechten, families of ons politiek systeem. En elke keer kom je in dat verhaal terug bij de centrale vraag: hoe kunnen we vergeven, politieke en intermenselijke spanningen oplossen en elkaar in onze eigen identiteit respecteren? Wat is waardevol?”
“Als de voorstelling ons bijbrengt hoe we elkaar moeten bijstaan, dan is dat veel waard.”
Larbi kijkt met een open blik naar de wereld. Hij reist veel en laat zich raken door de vele ontmoetingen onderweg. Wanneer hij voelt dat hij zinnige antwoorden vindt op maatschappelijke vragen die bij ons nog niet gesteld zijn, verwerkt hij dat gevoel in zijn voorstellingen en geeft dat mee aan zijn publiek. “Ik hoop dat mensen Pluto zien en dan de comic willen lezen om zich te verdiepen en te laten inspireren. De acteurs en dansers zijn allemaal Japans, voor hen is het verhaal niet exotisch. Maar ik ben benieuwd wat mensen in het Westen er van denken. Ik houd van die culture clash, want in die confrontatie zitten mijn culturele referenties waarbinnen mijn publiek nieuwe aanknopingspunten kan vinden om zingeving te vinden en van daaruit een mooie samenleving te creëren. Als uit Pluto wordt begrepen dat zoiets als vergeving niet gaat over de typisch Westerse opvatting hoe God ons vergeeft, maar dat wij zelf de andere kunnen vergeven, als het stuk ons bijbrengt hoe we elkaar moeten bijstaan en ondersteunen en samenwerken, dan is dat veel waard. Daarom maak ik voorstellingen als Pluto.”
“In het verhaal kan je op een gegeven moment plots begrijpen waarom de slechterik doet wat hij doet en dat is heel wonderlijk. Ik vind dat relevant, want in het echte leven ervaar ik ook heel vaak, dat als je met iemand praat, je ook kan begrijpen waarom iemand iets deed. Hoe verschrikkelijk de actie ook was. We kunnen ons hierdoor laten inspireren en een maatschappij creëren die de zwakheid van mensen op de een of andere manier tot hun rol of hun daden herleidt en hen niet wegwerpt als mens. Door te praten, te begrijpen en te vergeven. En we moeten elkaar daarbij beschermen van negatieve spiralen. We lezen veel negatieve berichten in de krant, en ik kan niet anders dan denken dan dat de media ongelijk hebben. De mensen zijn veel mooier, intelligenter, knapper en liefdevoller dan wat er in berichtgeving verschijnt. Er wordt geschreven over mensen die het verpesten. Zij worden niet als meer als uitzonderingen gepercipieerd maar als de norm, waardoor we hen als onze voorbeelden gaan zien. Dat is niet goed. Ik denk dat kunstenaars en journalisten dringend een standpunt moeten innemen om tegengewicht te bieden. Ik denk dat we dat allemaal moeten doen.”
En dus werkt Larbi verder. Elke voorstelling put uit andere bronnen, maar Manga blijft dichtbij. “Boeken en theaterstukken worden gespeeld en verfilmd. Manga, comics en strips niet. Ik vind het heel boeiend en waardevol om dat wel te doen en te blijven werken rond Manga. Het is onontgonnen grond, dus ik zal er nog dingen rond maken. Er is veel dat je kan ontdekken als je een nieuwe wereld instapt.”
Schrijf je reactie