Doorgelicht

Willen we meer of minder memes?

Het Vlaamse politieke meme-landschap ontleed

Willen we meer of minder memes?
Een eerste versie van dit artikel verscheen op 19 april 2018. De tekst werd op 22 augustus 2018 geüpdatet met nieuwe informatie.

Als games de tiende kunst zijn, zijn memes de elfde. Wat evolutiebioloog Richard Dawkins al in 1976 omschreef als een ‘besmettelijk informatiepatroon’, is anno 2018 de normaalste zaak van de wereld voor wie dagelijks het internet afschuimt. Van fake news op Twitter naar fascistische kikkers op 4chan, hoe beïnvloeden memes ons politiek landschap?

Voor wie het nog niet weet: een meme is een internetmopje; een idee, gedrag of trend die online verspreid wordt in de vorm van een (al dan niet bewegend) plaatje. Net als elk ander cultureel fenomeen, komen memes in alle maten en vormen, categorieën en subgenres. Een paar van mijn persoonlijke favorieten zijn de ‘me, an intellectual’-posts, een quote uit de YouTube-reeks ‘BuzzFeed Unsolved’ en het wijdverspreide idee dat het horrorpersonage the Babadook een iconisch figuur in de LGBT-community is.

Dit mogen dan wel Engelstalige memes zijn, ook Nederlandstalige meme queens and kings laten hun creatieve geest de vrije loop op Facebookpagina’s als Elke dag dezelfde foto van Kris & Dany (31.803 likes), Arno’s motiverende plaatjes voor overdag en soms in de nacht (11.729 likes), Vlammende Vlaemsche Memes (12.581 likes) en FC De Kampioenen sadposting (2.036 likes).

Facebook is bij elke generatie ongeveer even populair, maar de memes die er gepost worden, worden vooral door millennials gemaakt en gedeeld. Tien jaar geleden hielpen hun ouders hen nog met het aanmaken van een hotmailadres, nu helpen de twintigers van vandaag diezelfde ouders met het delen van een artikel op Facebook. Ook hebben jongeren de subtiele, vaak absurde en nihilistische humor van memes beter onder de knie dan hun ouders (voor alle twintigers: leg maar eens aan je moeder of grootvader uit waarom deze foto van Jeroen Meus en een aardappel je zo doet schaterlachen).

Fast news, fake news

Steeds meer jongeren halen hun kennis van de actualiteit niet langer uit het avondjournaal en de papieren krant, maar vooral uit online nieuws en sociale media. Het zijn platforms waar meningen en plaatjes gemakkelijker verspreid en geconsumeerd worden dan nuance en verdiepende informatie. Daarnaast werd er nog nooit zo snel en veel fake news – een term die uiteindelijk zelf een meme werd – verspreid en beleven conspiracy theorists de tijd van hun leven. Een erg gebalanceerd informatie-palet kan je dit niet meteen noemen.

“Maar al te vaak presenteren memes verdraaide, ongenuanceerde feiten als waarheid.”

Memes gaan nog een stapje verder in het versimpelen van informatie. Maar al te vaak presenteren ze verdraaide, ongenuanceerde feiten als waarheid. Liefst ook nog op een humoristische manier, met een hoog potentieel om viraal te gaan. Op internetfora als Reddit en 4chan, en dan vooral hun politiek incorrecte sectie, worden heel wat halve waarheden en flagrante leugens als meme verspreid. De verspreiding van Pepe the frog is daar het bekendste voorbeeld van. Wat oorspronkelijk begon als een onschuldige cartoon met een groene kikker in de hoofdrol, werd in 2016 geprofileerd als een teken van extreemrechts. Als symbool van white supremacy begon de cartoon een eigen leven te leiden en uiteindelijk werd hij vorig jaar door de tekenaar doodverklaard. Toch zijn er nog steeds een heleboel rechtse propagandaplaatjes terug te vinden met de lachende kikker op, maar daarover later meer.

In plaats van aan te zetten tot openbare discussies, zijn memes geëvolueerd tot cheap shots om je ongenoegen over bepaalde personen of politieke overtuigingen te uiten, en dit in ruil voor likes, shares en retweets. Denk maar aan rechtse leuzen à la ‘Rood moet dood’ of ‘Tis allemaal de schuld van de sossen’. Dit soort oneliners verengen en polariseren het politieke debat. Gooi er nog een kikkertje bij en het hek is helemaal van de dam bij de Vlaamse alt-right.

Nieuw Rechts

‘Doe het voor de meme’ is dus lang zo onschuldig niet meer. De ironie en ‘edginess’ van memes maken dit het perfecte medium om extreme uitspraken te doen, zonder dat die gemeend lijken. Ter illustratie: Adolf Hitler werd geboren op 20 april, een datum die onder de leuze ‘420 blaze it’ ook bekend staat als een verwijzing naar het roken van cannabis. Deze ongelukkige overeenkomst maakt dat heel wat edgelords jaarlijks Hitler een gelukkige verjaardag wensen. Of eens goed dabben voor een swastika-vlag .Voor de mop, weliswaar. Want het is maar een meme, toch?

Heel wat (extreem)rechtse jongeren vinden in online meme-fora een vrijplaats en platform terug om – vaak onder het mom van ironie en humor – haat te spuien. Zij vormen een ‘nieuw rechts’, gewapend met politiek incorrecte humor. Ze hebben lak aan identiteitspolitiek; dat is iets voor special snowflakes die safe spaces nodig hebben. Volgens cultuurwetenschapper Ico Maly ontstond dit nieuwe rechts echter al voordat het internet gemeengoed werd. In mei 1968 leidde in Frankrijk een studentenopstand tot een algemene staking. Deze zogenaamde Parijse studentenrevolte en hun manifestaties werden als revolutionair gezien omdat ze etniciteit, cultuur, klasse en leeftijd overstegen. Uiteindelijk stierf het protest uit na onderdrukking van de overheid. Maar het had laten zien dat links een hoop mensen op de been kon krijgen, en dat inspireerde ook weer de rechterzijde van het politieke spectrum.

“De Franse filosoof Alain de Benoist had die evolutie gezien en vond dat de rechterzijde daarvan moest leren,” vertelt Ico Maly in zijn nieuwste boek ‘Nieuw Rechts’ en in een interview met De Morgen eerder dit jaar. “Zoals links jarenlang een culturele en ideologische strijd had gevoerd, zo moest rechts dat volgens hem ook doen. Daarom stichtte hij een denkschool, die ideeën moest ontwikkelen en verspreiden.” In het internettijdperk doen rechts geïnspireerde jongeren dat via een overaanbod aan virale trends en memes. En dat hebben ook onze politici opgemerkt.

Een van de vele memes met referenties naar Koning Leopold II op de Facebookpagina Make Vlaanderen Great Again (4.495 likes)

Memes voor het volk

Politieke partijen willen uiteraard ook graag jongere stemmers aan zich binden. Hen bereiken vraagt om een andere (lees: online) aanpak. Vlaams Belang probeerde het in 2016 al met hun online promofilmpje ‘Dit is Vlaamse Grond’, maar zonder veel succes. Ico Maly ziet populisme niet zozeer als een ideologie, dan wel als communicatiemiddel. “Wie zichzelf tot ‘vertegenwoordiger van het volk’ wil uitroepen, moet dat beeld ook verdienen. Dat doe je tegenwoordig onder andere door likes, shares en volgers,” vertelde Maly tijdens zijn boekvoorstelling in Antwerpen.

“Het wordt steeds normaler dat politici inspelen op de meme-cultuur van jonge potentiële kiezers.”

Als we enkel en alleen afgaan op die likes en shares, merken we een enorme populariteit bij de rechterkant van het Vlaams politiek landschap. De Facebook-pagina’s van N-VA en Vlaams Belang hebben respectievelijk 137.494  en 133.573 likes. Groen staat met hun 67.278 likes op de derde plaats, gevolgd door Open Vld (45.481 likes) sp.a (39.377 likes), CD&V (26.655 likes) en PVDA (28.584 likes). Dit strookt niet helemaal met de laatste peiling, waarbij Open Vld de derde grootste partij zou zijn en Vlaams Belang ‘slechts’ 7,5% van de stemmen zou halen. Wel bevestigen de likes de personencultus rond staatssecretaris voor Asiel & Migratie Theo Francken (N-VA). Met maar liefst 159.445  likes op zijn eigen Facebook-pagina heeft hij een groter bereik dan de hele partij. Een groot deel van die volgers ziet hem dan ook als die ‘vertegenwoordiger van het volk’ waar Ico Maly van sprak.

Het wordt steeds normaler dat politici inspelen op de meme-cultuur van jonge potentiële kiezers. In Vlaanderen vinden we op zowel de Facebookpagina van N-VA als die van Theo Francken memes terug. Gaat er een nieuwe dansmove viraal, is N-VA de eerste om die te gebruiken als reactie op hun beleid. Daarnaast wordt ook het hoge meme-gehalte van wijlen Eddy Wally verwerkt in een van hun berichten en spelen ze in op de populariteit van Temptation Island – Theo Francken gaat alvast naar het huwelijk van kandidaten Tim en Cherish.

In Nederland is de lijsttrekker van Forum voor Democratie, Thierry Baudet, het bekendste voorbeeld van een meme-politicus. Tijdens een carnavalsfeest liep hij bijvoorbeeld rond met een groen kikkertje op zijn schouder, voor alt-righters een duidelijke verwijzing naar eerder vernoemde Pepe the frog. Daarnaast komen zijn antifeministische en nationalistische opvattingen sterk overeen met die van het ‘nieuwe rechts’. Die overeenkomsten maken dat heel wat jongeren zich in hem herkennen, en op hun beurt weer meme-pagina’s maken om de politicus in kwestie te praisen.

Lijsttrekker van Forum voor Democratie en ‘meme-politicus’ Thierry Baudet

Missie geslaagd: memes zorgen voor politiek engagement onder jongeren. Maar ze trivialiseren politiek ook steeds meer, waardoor het een vorm van entertainment lijkt. De agenda en standpunten van partijen doen er bijna niet meer toe, zolang we maar eens goed kunnen lachen om de memes die ze maken en inspireren.

Links versus rechts

Dat links het meme’en lang niet zo goed onder de knie heeft als rechts, is een meme op zich. Toch lijkt er een kern van waarheid in te zitten: vooral rechtse meme-pagina’s zijn op Facebook goed vertegenwoordigd. Het Onafhankelijk Verbond Der Vlaemsche Meme (14.872 likes), Pedagogisch Verantwoorde Vlaamse Memes (13.657 likes) en De Fiere Vlaamse Meme (11.108 likes), bijvoorbeeld. Ze spitsen zich vooral toe op de communautaire kwestie en het zwartmaken van ‘de sossen’. De pagina Make Vlaenderen Great Again (4.495 likes) en de back-up pagina Make Vlaenderen Great Again 2.0 (488) posten ook memes over migranten, vluchtelingen en de kolonisatie in Congo. Deze pagina’s steken hun idolatrie voor Theo Francken, Tom Van Grieken en andere topstukken van het Vlaams Belang en N-VA niet onder stoelen of banken.

Facebookbanner op de pagina Make Vlaenderen Great Again.

Ook Schild & Vrienden (13.008 likes) begon in eerste instantie als een meme-pagina, maar is ondertussen uitgegroeid tot een soort uit de hand gelopen jeugdbeweging. Wie naar hen kijkt, ziet op het eerste zicht misschien brave jongens (en een enkel meisje) die traditionele waarden willen ophouden en af en toe de straten optrekken met een vuilblik in de hand. Maar online en onder de dekmantel van anonimiteit zijn hun opvattingen nochtans een pak extremer. Op het Twitter-account Schuld & Vrienden kan je onder andere screenshots terugvinden van de uitgekamde krochten van internetfora Reddit en 4chan. Deze extreemrechtse berichten, waaronder berichten die een rassenoorlog aanmoedigen, zijn afkomstig van leden van Schild & Vrienden. Op hun eigen pagina blijven de concrete standpunten dan weer uit, behalve misschien ‘broodjes op straat gooien, doe je niet’ en ‘hoofddoeken zijn niet Vlaams’.

En dat is misschien ook wel de reden waarom linkse meme-pagina’s zo schaars zijn. Wie zijn visie wil uitbouwen met meer context, kan dat niet zo makkelijk en lekker vertalen in een meme. De weinige linkse meme-pagina’s die wel bestaan – Linkse Praatjes en Proletarische Plaatjes, Rode Jeugd, Linke Linkse Memes – halen vaak niet meer dan 1.000 likes of volgers. Linkse Memes voor Radicale Teens springt er bovenuit met 8.808 likes, maar hun laatste post dateert alweer van januari. En dat terwijl memes, net als de rest van de actualiteit, nooit stilstaan.

Een van de memes op de pagina ‘Linkse Memes voor Radicale Teens’

Back to reality

“Hoe onschuldig en grappig zijn memes en meme-pagina’s dus eigenlijk echt?”

Stilaan beginnen memes, en vooral de communities die de plaatjes maken en posten, ook door te dringen tot de mainstream media. Want wie dacht dat memes enkel bleven bij eens goed gniffelen en plaatjes doorsturen naar je vrienden, heeft het goed mis. Niet alleen in de VS, maar ook in België en Nederland hebben memes en meme-pagina’s reële gevolgen. Toen Jihad van Puymbroeck begin dit jaar aangesteld werd als Redacteur Sociale Media voor de VRT, ontstond er een hele hetze op Twitter. Vooral Schild & Vrienden profileerde zich als een soort online politie en kamde Jihad’s Twitter-account volledig uit, op zoek naar bezwarend materiaal. Uiteindelijk moest VRT zelf een artikel publiceren waarin ze uitlegden waarom Jihad voor hen de geschikte kandidaat was.

Memes zijn dus niet langer voorbehouden voor niche-pagina’s op het internet, maar infiltreren beetje bij beetje ook de traditionele media. Er verschijnen artikels, explainers en analyses over hun bestaan, makers en impact. Opnieuw springt Schild & Vrienden in het oog. Zij focussen zich niet langer enkel op memes, maar ook op het verspreiden van hun ideologie. En die 9.428 likers die kwamen voor die memes, blijven ook liken en sharen in tijden van propaganda.

Hoe onschuldig en grappig zijn memes en meme-pagina’s dus eigenlijk echt? Zouden jongeren massaal ‘voor de meme’ op een rechtse partij naar keuze stemmen? Zullen politieke partijen zich in de toekomst nog meer online profileren, en uiteindelijk van daaruit regeren? Pas in oktober, tijdens en na de Vlaamse gemeenteraadsverkiezingen, zullen we daar meer over weten. Ik kijk alvast uit naar de memes.

Lees ook: “Hoe lang gaan we nog verbaasd zijn over racisme?”

Schrijf je reactie

Van kindsbeen af kijkt studente Journalistiek Sara Stragier (22) naar alles wat beweegt. Voor haar zijn die beelden en de wereld een weerspiegeling van elkaar, waarin diversiteit niet te ontkennen valt. Met sociale ongerechtigheid als drijfveer en humor als wapen voelt ze zich geroepen om een platform te creëren om verhalen te belichten die anders in het duister zouden blijven.

Colofon

Adres Redactie

Toko Space t.a.v. Charlie Magazine
Statiestraat 139
2600 Antwerpen