Uit ons archief maar nog steeds actueel
Vandaag is het, volgens de kalender, de kortste en in meteorologische termen dus de ‘donkerste’ dag van het jaar. 21 december, de winterzonnewende. Eeuwen geleden werd rond deze tijd van het jaar iets hoopgevend ontstoken. Redactrice Fei gaat op zoek naar de roots van kerstmis en vertelt over de vele invloeden die ons kerstfeest gemaakt hebben tot het feest dat we vandaag kennen.
Er wordt weer druk gebeden. Bid voor Aleppo, bid voor Berlijn. Amper een dik jaar geleden waren we nog aan het nabidden voor Parijs. Prachtig, die virtuele empathie. Noem me cynisch, maar zitten we met ‘bid voor’ niet precies te duwen op de gapende wonde? En voelen we ons werkelijk beter of veiliger wanneer we gebeden hebben voor of die minuut stilte hebben ingelast? Is er niet meer nodig dan terugplooien op onszelf?
Er is een aanslag gepleegd op een kerstmarkt. Een aanval op onze ‘cultuur’ en vooral: de godsdienst. Want dat is kerst in se, toch? Ooit heb ik nog voor de klas gestaan en gaf ik – officieel – les godsdienst. Gezien de alternatieve aard van de school en de leerlingen in mijn klassen, maakte ik er een les over ‘van alles en nog wat in de wereld’ van. Boeddhisme, Islam, Kant, Marx, een toets geschiedenis, muziek en literatuur. Op een bepaald moment kwamen leerlingen uit andere klassen, die een uurtje te doden hadden, lekker aansluiten en mee debatteren.
Onvermijdelijk kwamen we dan ook op het onderwerp van die feestdagen. Omdat ik geen kerstmis-aficionado ben, besloot ik toen op zoek te gaan naar de oorsprong van het feest en de gebruiken die daarbij horen. Wat betekent die boom in onze woonkamer eigenlijk en waarom halen we die elk jaar weer van zolder? Interessant genoeg komt dat verhaal vandaag meer van pas dan ooit.
Een dronken man wordt weggedragen door zijn vrienden tijdens de Saturnalia feesten. Het gemiddelde kerstfeest, quoi. John Reinhard Weguelin via Wiki Commons
Kerst zoals we het nu kennen, is een hybride formule tussen iets ‘christelijks’ (geboorte van Jezus) en de overname van bepaalde ‘heidense’ tradities (zeg maar: seculier) van Noord-Europeanen, oude Romeinen en Egyptenaren, om onder andere het huis in het midden van de winter te decoreren met groen. Groen als teken van nieuw leven, hoop. De Romeinen vierden bijvoorbeeld Saturnalia, een feest ter ere van de god van de landbouw Saturnus, rond deze tijd van het jaar, meer precies op… 25 december. Druïden in het noorden van Europa versierden dan weer de tempels met groene takken tijdens de winterzonnewende op 21 december. De spar leende zich hier uitstekend toe, want die blijft het hele jaar door groen.
Kerst zoals we het nu kennen is een hybride formule tussen iets christelijks en heidense tradities van Noord-Europeanen, Romeinen en Egyptenaren.
Pas in de 16de eeuw dook in Duitsland de eerste ‘Paradeisbaum’ op: een boom of houten piramide-achtige constructie, aangekleed met groene takken en versierd met kaarsen. Langzaamaan verspreidde dit gebruik zich door Europa. De echte doorbraak volgde toen in 1848 de extraverte Britse koningin Victoria, een ware it-girl in haar tijd, zich liet afbeelden met haar gezin rond een versierde kerstboom in The Illustrated London News, een van de eerste ‘magazines’ ooit. De media hadden dus ook een handje in de toenemende populariteit van de kerstboom. Via het protestantse Nederland tenslotte vond de kerstboom zijn weg naar onze contreien, al ging dat niet zonder slag of stoot. De Rooms-Katholieke kerk verzette zich er hard tegen. Het gebruik had niets te maken met het christelijke kerstfeest! We schrijven midden 19de eeuw. Lang geleden? Echt niet.
It-girl Queen Victoria maakte de kerstboom hot met deze prent in The Illustrated Londen News in 1848.
Gooi er tenslotte wat appels en noten tegenaan die oorspronkelijk werden gebruikt ter decoratie van de voorgenoemde ‘Paradeisbaum’, later gekend als kerstboom, en je weet meteen ook waar de ‘kerstbal’ zijn oorsprong vindt. Met de opkomst van het glasblazen in Europa, werden de vergulde of verharde appels bij de meer gegoede families vervangen door glazen versieringen.
Een geslaagde cross-over tussen een christelijk feest, een Romeins feest, een Noord-Europees heidens feest, gekatalyseerd door een Anglicaanse vorstin en wat vrijdenkende, dwarsliggende protestanten. Dat is het kerstfeest zoals we dat vandaag kennen dus. Wat zouden de feestdagen zijn zonder boom, lichtjes en versieringen, cadeautjes en kerststal?
De kerstboom versieren, een vast ritueel om de kerstperiode in te zetten. 1963, Spaarnestad Photo, via Wiki Commons
Waar kerst in 2016 symbool voor kan staan, en waar we eigenlijk eens goed bij mogen stilstaan, is niet de geboorte van een kind in een kribbe na een onbevlekte – Maria! Zo liegen! – ontvangenis, een stapel cadeautjes, een overdaad aan hapjes en foute truien. Kerst is het resultaat van het hand in hand gaan van zeer uiteenlopende tradities. Toegegeven, er zijn decennia over gegaan. Maar het is wel gelukt.
De geschiedenis leert ons niet enkel hoe het vreselijk fout kan gaan. Geschiedenis toont ons ook hoe volkeren wel degelijk na verloop van tijd de handen in elkaar kunnen slaan en met hun tradities en samen iets moois kunnen creëren. Hoop! Toekomstperspectief. Daar staat die groene boom in je living voor.
Bid niet alleen voor Berlijn, maar steek de handen uit de mouwen. Polariseer niet, maar verbind. Wijs niet met de vinger, maar reik de hand. Mix it until you fix it. Dat is het enige wat deze negatieve spiraal daadwerkelijk kan doorbreken.
Schrijf je reactie