Full of yourselfie

Het waarom

Voor ik aan dit stuk begon was een selfie voor mij per definitie een narcistische uiting: iemand richt een camera op zichzelf, legt zijn of haar gezicht vast, en denkt: dit ga ik delen met mijn omgeving. Ik post zelf heel weinig selfies op sociale media; enerzijds omdat ik zo goed als nooit mooie zelfportretten maak, er komt in mijn dag gewoon bijna nooit een moment waarop ik denk ‘effe foto van mezelf maken’. En anderzijds omdat ik dat zo kwetsbaar vind. Ik denk dan dat iedereen toch ziet dat ik die foto van mezelf heb gemaakt, en dat ik zelf vond dat ik er goed/leuk/bijzonder op stond, en die foto dus nu aan iedereen wil tonen, zodat ze mij zouden ‘liken’ en zeggen hoe mooi/leuk/grappig ik ben. Ik zou het dan doen voor de goedkeuring van anderen en dat lijkt me dan zo doorzichtig. Tegelijkertijd maak ik me die bedenking bij een geslaagde selfie van iemand anders in mijn feed zelden. Dus wat beweegt die miljoenen selfie-posters over de hele wereld dan?

Dat we in een selfiecultuur leven valt niet te ontkennen. De cijfers tonen een exponentieel boomende trend. Uit een recente onderzoekspaper van een Braziliaanse universiteit blijkt dat het aantal selfies op Instagram, hét selfie-medium bij uitstek, tussen 2012 en 2014 vernegenhonderdvoudigd is, en dat de grootste groep selfie-posters – surprise, surprise – jonge vrouwen zijn. Bovendien blijkt uit hetzelfde onderzoek dat selfies tot 3 keer meer likes en comments genereren dan andere Instagram content. Dat hebben ook celebrities als Kim Kardashian en Justin Bieber, de respectievelijke selfie queen en king van het internet en eigenaars van twee van de meest gevolgde accounts op Instagram, begrepen. Kim bundelde haar vele zelfportretten zelfs in een boek met als originele titel Selfish, dat overigens totaal flopte.

De narcisme epidemie

Hoewel sociale media an sich geen narcisten kweken, hebben studies echter wel aangetoond dat ze narcisme in de hand werken, als een ideaal platform voor wat psychologen ‘grandioos exhibitionisme’ noemen. Een beetje wat je voelt als je een flatterende selfie hebt gepost en 20 keer gaat kijken hoeveel likes de foto al verzameld heeft.

Over de zogenaamde narcisme epidemie en hoe de opkomst van sociale media die in de hand gewerkt heeft is er al heel wat (digitale) inkt gevloeid. Volgens cultuurpessimisten is de selfie een klassiek symptoom van deze epidemie: we zien mensen die in zo’n extreme mate met zichzelf bezig zijn dat ze selfies posten van zichzelf op een begrafenis, naast een busongeluk of bijna het leven laten bij het nemen van een selfie. Maar gaat het echt om een moderne epidemie? Of eerder om een hedendaagse uiting van een eeuwenoude diepmenselijke behoefte, namelijk om jezelf een identiteit te geven en die te delen met je omgeving.

Selfies lijken een beetje op de tags van graffitikunstenaars: laten zien dat je hier was. Een claim op de publieke ruimte.

Misschien is het heel eenvoudig: zoals we vroeger foto’s maakten om het moment vast te leggen, maken we nu selfies om onszelf in het moment vast te leggen. Kunstcriticus Wieteke van Zeil: “Selfies lijken een beetje op de tags (handtekeningen) van graffitikunstenaars: anders dan de grotere pieces, waar veel aandacht aan wordt besteed, zijn tags niet per se mooi. Dat hoeft ook niet, want ze dienen een ander doel: laten zien dat je hier was, dat je dit stukje muur heb toegeëigend. Een claim op de publieke ruimte.” Het grote verschil tussen vroeger en nu is dat we nu technologisch gezien in de mogelijkheid zijn om voortdurend visueel te communiceren over wie we zijn en waarmee we bezig zijn.

Controle

Toch wil een selfie vaak meer vertellen dan ‘I was here’: liefst zegt de foto ook nog ‘ik zie er leuk uit.’ De afgelopen jaren gingen er regelmatig stemmen op die zich zorgen maken over de invloed die de selfie heeft op het zelfbeeld van jonge meisjes. Een zelfportret op sociale media delen in afwachting van zoveel mogelijk likes impliceert dat het belangrijk is dat andere mensen je knap vinden. Daarbij komt ook nog eens het volledig maakbare en bewerkbare karakter van de selfie kijken. Onderzoek heeft uitgewezen dat mensen een bewerkte foto van zichzelf altijd mooier vinden dan een foto die de realiteit weergeeft.

Maar is dat per se slecht? Selfies bieden ons de mogelijkheid om de esthetiek van een foto te controleren, en zijn dus het ideale middel om de wereld een subjectief zelfbeeld te tonen. Iemand anders kan een slecht belichte foto van je maken met je mond vol eten en die dan online zwieren (en je er natuurlijk in taggen). Maar wat je zelf doet, doe je beter: de perfecte lichtinval, de juiste hoek, even een zwoele blik en hop, picture perfect. Of nog niet meteen perfect, maar dan probeer je gewoon tientallen keren opnieuw tot de juiste foto ertussen zit. De foto die jou weergeeft zoals jij gezien wil worden. Want de online wereld laat ons toe om informatie strategisch te gaan bewerken voordat we die aan de buitenwereld tonen. Je online identiteit gaat dus meer over je ideale zelf tonen dan over je authentieke zelf weergeven.

Volgens psychologen is de validatie van anderen opzoeken door middel van selfies perfect normaal en gewoon een gevolg van de invloed van de technologische vooruitgang op onze intrinsiek menselijke behoeftes. We hebben een drang om ons te verbinden, om connectie te maken met andere mensen, en sociale media hebben een nieuwe uitlaatklep gecreëerd voor die drang.

De selfie als vorm van zelfliefde

Misschien is ‘the rise of the selfie’ dan toch een positieve evolutie? Mensen nemen hun zelfbeeld in handen en gaan zichzelf op nieuwe en geavanceerde manieren tonen.

Door dagelijks miljoenen selfies te posten vullen we het internet met beelden van ‘gewone’ mensen. Voor veel minderheden is zelfportrettering een reactie op een gebrek aan beelden waarin ze zich herkennen. Zo wordt de selfie een soort middel van empowerment waarmee je je plek in de beeldvorming kan opeisen. Volgens Amerikaans kunsthistoricus Derek Conrad Murray zien vele vrouwen de selfie dan ook als een manier om los te komen van de obsessie die onze door mannen gedomineerde cultuur heeft met het vrouwenlichaam. Een gecureerd zelfportret laat vrouwen toe om zichzelf te tonen op een (figuurlijk) ongefilterde manier die waarachtiger is dan de manier waarop vrouwen gerepresenteerd worden in de mainstream media en door de reclamewereld. Jonge meisjes zouden zo zelf een nieuw vrouwbeeld creëren.

Het is een positieve zaak dat vrouwen én mannen in alle vormen, kleuren en maten zichzelf kunnen tonen zoals ze zelf willen.

Volgens Murrays redenering is élke selfie – en niet alleen degenen die met politieke of radicale bedoelingen gemaakt worden – waardevol, omwille van de beelden die hij ondermijnt en de macht die hij geeft aan degene die de foto maakt, bewerkt en onvermijdelijk deelt op Instagram. Een ideaal, bewerkt en gefilterd beeld van een vrouw is dus empowering, zolang het maar door de vrouw zelf en niet door een reclamebureau werd bewerkt? Ik heb er mijn bedenkingen bij.

Maar er zit een grond van waarheid in: het is een positieve zaak dat vrouwen én mannen in alle vormen, kleuren en maten zichzelf kunnen tonen zoals ze zelf willen. En dat dat niet per definitie narcistisch is, maar een kwestie van zelfbeschikking of zoals Murray het noemt: esthetisch verzet. Zoals schrijver John Berger de bestaande paradox treffend verwoordt: “It isn’t permissible for a young woman to take control over how she is depicted; a faction of the world celebrates Sports Illustrated’s annual Swimsuit Issue, but god forbid a woman post a photo of herself in a bikini.”

Ook wetenschappelijk onderzoek onderschrijft deze stelling: de Braziliaanse onderzoekers die ik eerder al aanhaalde ondervonden dat vrouwen in verhouding minder selfies posten in landen die sterk mannelijk gedomineerd zijn (in het geval van dit onderzoek Nigeria en Egypte). Hun conclusie: in landen met hogere gendergelijkheid zijn vrouwen meer geneigd om openlijk selfies te delen.

Allemaal aan de selfies?

Is een foto die je van jezelf maakt en trots deelt net de ultieme daad van body confidence en emancipatie? Ik dacht voor ik aan dit stuk begon dat mensen selfies posten uit onzekerheid, om bevestigd te worden door andere mensen. Maar de motivatie om selfies te posten blijkt veel complexer te zijn en diepgeworteld in de menselijke behoefte om te verbinden en identiteit te creeëren. Ik betwijfel of de gemiddelde fanatieke selfiemaker bewust bezig is met het rebelleren tegen een opgedrongen vrouwbeeld of het gebrek aan diversiteit in de beeldvorming, maar als er elke dag een miljoen shameless selfies bijkomen die daar misschien iets aan bijdragen, kan ik dat alleen maar toejuichen.

Illustratie: Charlotte Vanderputte